Ikebana — Quan sát nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản

Có những ngày mệt mỏi, mình chỉ muốn đặt một cái kenzan (đinh ghim hoa) xuống bát nước, cầm lấy một cành lá và lặng lẽ chỉnh cho nó đứng theo đúng “ý” mình. Không phải để chụp ảnh, không phải để khoe, mà để bày một cuộc trò chuyện nhỏ giữa nước, lá và không khí. Người Nhật gọi việc ấy là Ikebana—nghệ thuật cắm hoa, nhưng là một kiểu cắm khác hẳn với thứ “đầy đặn” và rực rỡ mà ta quen.

Ở Ikebana, khoảng trống cũng là hoa, đường nét cũng là hoa, và cái cách một cành nghiêng nửa độ, một chiếc lá nhô quá miệng bình một chút—tất cả đều là ngôn ngữ. Bài viết này không phải một giáo trình, mình chỉ muốn kể lại những gì đã học, đã sai và đã hiểu, để nếu một ngày bạn đặt câu hỏi “làm thế nào để cắm Ikebana”, bạn sẽ bắt đầu không bằng việc mua thật nhiều hoa, mà bằng một chén nước trong.

Ikebana bắt đầu từ đâu?

Người Nhật vốn có một thái độ đặc biệt với hoa. Hoa vào nhà không phải để phô trương sự giàu có, nó là một nghi thức nhỏ giúp căn phòng “trở về vị trí của nó”—bình tĩnh, sạch sẽ, có trật tự. Từ thời Heian, rồi qua các nghi lễ Phật giáo, người ta đã dâng hoa bên cạnh lư nhang và ánh nến. Nhưng phải đến khi Ikenobō ở Kyoto bắt đầu hệ thống hóa các nguyên tắc, Ikebana mới thực sự trở thành một con đường nghệ thuật đúng nghĩa.

Sau này, Ohara đem hoa ra “mặt nước” với moribana; Sōgetsu phá vỡ khuôn khổ, cho phép bạn dùng cả tre, sắt, giấy, thậm chí là những vật liệu tưởng không “thuộc về” vườn. Ba dòng chảy ấy—truyền thống, tự nhiên, và sáng tạo—chồng lên nhau tạo thành một cơ địa rất Nhật: tôn trọng quy ước nhưng không sợ thử nghiệm, yêu thiên nhiên nhưng không thờ phượng mù quáng, trân trọng hình mà không quên hồn.

Điều làm mình bị Ikebana “bắt cóc” không phải vẻ đẹp cuối cùng của bình hoa, mà là con đường đi đến đó. Mỗi bố cục như một bài thiền ngắn. Bạn không cắm cho đầy; bạn dọn cho bớt. Bạn không đẩy hoa ra phía trước; bạn lui lại, nhìn, và để chúng nói. Bạn tập nhận ra đâu là ma—khoảng trống có chủ đích; đâu là shibui—vẻ đẹp kín đáo; đâu là wabi-sabi—cái đẹp của sự dở dang và tạm bợ. Và bạn bắt đầu hiểu vì sao người Nhật có thể ngồi rất lâu chỉ để chỉnh một đường cong.

Vũ trụ ba đường thẳng

Nếu phải tóm tắt Ikebana bằng một hình ảnh, mình sẽ chọn một tam giác không đều. Người Nhật gọi ba đường chính ấy là shin, soe, hikae (cũng có nơi gọi tai cho nhánh thứ ba). Hãy tưởng tượng shin là trời, soe là người, hikae là đất; hoặc đổi thứ tự nếu bạn thích, miễn là bạn chấp nhận mối quan hệ ba chiều này. Shin thường vươn cao, như một trục dọc xuyên lên khỏi mặt nước; soe hỗ trợ shin ở một góc khiêm nhường, tạo nhịp; hikae giữ cho toàn bộ bố cục có nơi bấu víu, như cái bóng hoặc hơi thở sát mặt nước. Tỷ lệ truyền thống có thể khác nhau giữa các trường phái, nhưng tinh thần chung là bất đối xứng và cân bằng động—một vẻ ổn định đến từ chuyển động khẽ, không phải từ việc chia đôi bình hoa cho bằng.

Với người mới, nỗi sợ lớn nhất là “không biết dừng ở đâu”. Ba đường chính như ba câu đầu của một bài thơ: khi đặt đúng, những gì còn lại chỉ là lời thì thầm. Bạn có thể thêm một cánh hoa, một nhánh lá nhỏ, thậm chí một khúc rễ khô—nhưng mọi thêm thắt đều phải phục vụ tam giác ấy. Khi shin hơi thẳng quá, mình sẽ cong nó ở 1/3 trên, như một cái cúi đầu. Khi soe lấn chiếm, mình tỉa bớt lá, để phần thân thon hiện ra. Khi hikae làm bình trở nên thấp, mình thả nó xuống sát mặt nước, như một làn gió vừa thổi qua.

Nước: mặt gương và độ nặng

Ikebana yêu nước theo một cách rất Nhật. Suiban—khay nông—cho phép bạn thấy cả những gì bình hoa phương Tây thường giấu: đường cắt gốc, cuống nằm, bóng hoa phản chiếu. Khi nước hiện lên như một mặt gương, bạn buộc phải cẩn thận hơn với từng đường cắt. Cắt chéo thôi chưa đủ; phải cắt gọn, sạch, và ở góc cho phép thân “đi tiếp” trong nước một cách tự nhiên. Kenzan cắm chắc ở đáy khay, nhưng đừng đặt ngay giữa; lệch sang một phía một chút khiến mắt được dạo chơi. Đôi khi bạn không cần kenzan—với nageire (cắm thả trong bình cao), chỉ một que nẹp chữ T bằng tre là đủ để giữ thế. Nhưng nước vẫn là chủ. Bạn sẽ thấy, có những bố cục chỉ thật sự đẹp khi mặt nước “thở”—một mảnh lá chạm nhẹ vào, một nhánh cỏ nghiêng sát, một khoảng trống yên lặng như tờ.

Có một mẹo nhỏ học từ những buổi sửa bài: trước khi cắm, hãy đổ nước vào khay, đứng lùi lại và quan sát mặt nước như quan sát một tấm toan. Bóng của trần nhà, khung cửa sổ, cái rèm—tất cả sẽ in xuống. Bạn chọn để chúng là một phần của bức tranh, hay bạn xoay khay để bóng mờ đi. Chúng ta không làm chủ hết, ta chỉ thương lượng.

Đường nét trước, hoa sau

Trong Ikebana, cành và lá nhiều khi quan trọng không kém, thậm chí quan trọng hơn hoa. Một cành dã sơn trà có thể nói được nhiều hơn một bông hồng kiêu sa. Một lá aralia lớn, nếu cắt khéo, bỗng biến thành tấm phông cho cả bố cục. Người mới thường ham bông: thêm, thêm nữa, dày lên, đỏ đậm hơn, vàng tươi hơn. Nhưng Ikebana là nghệ thuật của tiết chế. Bạn phải học cách nhìn một cành cong và nói “đủ”. Hãy để đường nét dẫn chuyện: một đường thẳng căng như dây cung, một đường cong mềm như hơi thở, rồi một đường gãy như tiếng thở dài. Ba đường ấy thay cho ba màu, ba mùi, ba tiếng nhạc.

Một buổi chiều, mình ngồi rất lâu với một cành thông. Inform của nó quá mạnh—đầy tính khí—nên bất cứ bông hoa nào cũng bị lấn át. Mình thử đặt một cành mận trắng, thất bại; thử một bông cúc, bí bách; thử một nhánh lan hồ điệp, thấy nó “dư âm” quá nhiều. Cuối cùng, mình chỉ giữ lại thông và một chiếc lá camellia bóng như ngọc. Đặt xuống, xoay nhẹ, thở ra. Bố cục bất ngờ trở nên đúng. Ikebana dạy điều ấy: đôi khi bạn không cần thêm gì nữa.

Mùa: lời dặn thật khẽ

Người Nhật không cắm bất kỳ thứ gì vào bất kỳ lúc nào. Họ cắm mùa. Mùa xuân có mơ, mận, đào, hoa trà; mùa hạ có diên vĩ, thủy tiên muộn, cỏ lau; mùa thu gọi về bông cúc, lá phong, quả hồng; mùa đông là thông, tre, trúc, và những chồi xanh hiếm hoi. Không phải luật cấm, mà là sự đồng tình với tự nhiên. Một bình Ikebana đúng mùa có cảm giác như mở cửa sổ đúng lúc: gió ngoài trời bước vào, không cần mời. Khi bạn đặt một nhánh phong đỏ vào khay nước thấp, bạn nghe được tiếng lá khô chạm mặt đất; khi bạn dựng một cành mai gầy trong bình cao, bạn thấy cái buốt của gió, mùi của năm mới.

Ngay cả trong một ngày, ánh sáng cũng thay đổi bố cục. Ban sáng, một bình nhẹ, nhiều không khí làm căn phòng tỉnh táo; chiều tối, một bình có nhiều “trọng lượng”—vài thân tre, một bông lớn—khiến không gian ấm và chín. Ikebana quan sát những thay đổi bé nhỏ ấy và trả lời bằng những điều chỉnh bé nhỏ: nâng shin thêm một chút để bắt một dải nắng; hạ hikae xuống để nước bớt chói; xoay soe đi vài độ để không “đánh nhau” với bóng đèn.

Dao kéo: phép lịch sự với vật liệu

Bạn không thể nói chuyện tử tế nếu cắt người đối thoại bằng một con dao cùn. Cành lá cũng vậy. Dao cắt cần bén, sạch, tay phải êm. Cắt dứt khoát, không nghiến; cắt sao cho đường gỗ bên trong “mở miệng” uống nước, không bầm dập. Có những thân rỗng (như diên vĩ), bạn cần cắt nhát chéo hơn để tăng diện tích hút; có những thân cứng (như mộc), bạn phải cắt sát và nhỏ để kenzan “nắm” được.

Lúc tỉa lá, đừng nhổ giật; hãy để lại một đoạn ngắn gọn sạch, như ai đó cài cúc áo chỉnh tề. Những phép lịch sự nhỏ ấy tưởng tốn thời gian, thật ra tiết kiệm cho bạn rất nhiều vì bố cục đứng vững lâu hơn, nước trong hơn, sự bình tĩnh của bạn cũng dài hơn.

Bình, chậu, khay: chọn chỗ cho hơi thở

Một bố cục Ikebana không nhất thiết cần một chiếc bình đắt. Nhưng nó cần một chiếc bình có tính cách. Bình gốm sần với men tro xám cho bạn chất wabi mộc mạc; bình sơn mài đen tuyền làm nền cho một bông trắng duy nhất; khay thủy tinh phơi bày tất cả, khiến bạn không thể cẩu thả.

Khi chưa biết chọn gì, hãy bắt đầu bằng ba thứ: một suiban nông để học mặt nước, một bình trụ cao để học nageire, và một bình miệng hẹp để học cách giữ tốc độ của đường thẳng. Sau đó, hãy để vật liệu dẫn bạn: tre thích đi với gốm thô, lan thích kính trong, cành mận hợp bình men bán mờ, lá cọ thích một thứ gì đó hơi lạ mắt.

Đặt bình ở đâu cũng là một phần của bố cục. Trên bàn gỗ sáng, một bình sẫm màu làm mắt ta tập trung; trên mặt đá tối, khay trắng bật lên. Tường phía sau là phông; nếu phông đã lấp lánh, bình nên kiệm lời. Và nếu bạn muốn bình nói chuyện với căn phòng, đừng ép nó đứng chỗ nắng gay hoặc dưới điều hòa; hoa cũng cần một vi khí hậu để sống như con người.

Bài học của bất đối xứng

Chúng ta lớn lên với ý niệm “đẹp là cân đối”. Ikebana trả lời: “đẹp là đúng nhịp”. Một nhịp đúng không nhất thiết chia đôi; nó có thể là 3–7, 2–8, 1–9. Một cành vươn thật xa phía bên trái, một lá như cái mái che sang phải, một bông tròn mềm mềm nằm hụp xuống—nhìn thì lệch, nhưng đứng xa lại thấy yên. Đó là cân bằng động. Tưởng tượng bạn đặt một đồng xu lên tay, và bạn nghiêng tay đi một chút để đồng xu không rơi. Bố cục Ikebana cũng vậy: nó nghiêng đi để yên hơn.

Khi luyện mắt, hãy chụp ảnh bố cục của bạn ở ba góc: thẳng, cao, thấp. Góc nào bố cục “đổ”? Hãy trả lời bằng cách chỉnh độ mở của shin, hạ hoặc nâng hikae, đổi vị trí kenzan. Đừng vội thêm hoa. Trước khi thêm, hãy bớt. Đó là phản xạ quan trọng nhất mà Ikebana dạy mình.

Tối giản không phải “ít cho có”

Có người bảo: “Tôi cũng cắm tối giản như Ikebana—cắm ba bông là xong.” Nhưng tối giản không phải đếm số bông; nó là tập trung. Ba bông cũng có thể ồn ào nếu chúng cãi nhau về hướng, về cao thấp, về bề mặt. Ngược lại, một bông duy nhất có thể đủ nếu đường nó đi đúng. Một bố cục tối giản tốt khiến bạn nghe được tiếng nước. Nó không tạo cảm giác “thiếu”, nó tạo cảm giác “rộng”. Bạn nhìn vào, và thấy một khoảng để thở.

Để đến được tối giản, paradox thay, bạn phải đi qua giai đoạn đủ mọi thứ. Cắm dày để hiểu bí bức là gì. Cắm đầy màu để hiểu vì sao màu làm ta mệt. Cắm nhiều loại lá để nhận ra một loại lá đẹp hơn. Rồi một ngày, tự nhiên tay bạn buông bớt. Không phải vì lười, mà vì biết.

Bài tập nhỏ cho người mới

Mỗi sáng cuối tuần, hãy dành ba mươi phút cho một bài tập rất đơn giản. Đổ nước vào suiban, đặt kenzan lệch về phía sau bên trái. Cầm một cành cao nhất—có thể là nhánh tre, một cành liễu, hay đơn giản là một thân cỏ lá dài—cắt chéo, đẩy xuống kenzan cho đứng vững, xoay đến khi bạn thấy đường cong nói được một chữ gì đó. Tiếp theo, chọn một cành ngắn hơn một nửa, đặt hỗ trợ; cuối cùng, chọn một cành thấp sát mặt nước, như một lời thì thầm. Lúc này, nếu bạn muốn, hãy thêm một bông. Đừng chọn bông to nhất ngay; chọn bông vừa. Đặt nó nơi bạn không ngờ đến trong lần thử đầu, rồi lùi lại. Thay vì hỏi “đẹp chưa?”, hãy hỏi “mình đã nghe thấy gì?”.

Có thể bạn sẽ phá hỏng suốt ba mươi phút ấy. Không sao cả. Chiếc kenzan chịu đựng được nhiều lần rút ra cắm vào. Nước có thể đục; ta thay. Hoa có thể trầy; ta tỉa. Một ngày khác, bạn sẽ đi đúng. Ikebana không thưởng ai nhanh tay, nó thưởng ai kiên nhẫn.

Khi quy tắc là chiếc cầu, không phải cái lồng

Các trường phái có quy tắc, đôi khi rất cụ thể: góc của shin so với trục dọc, dài bao nhiêu so với đường chéo khay, vị trí của soe—tất cả được định sẵn. Học những quy tắc ấy là học một ngôn ngữ. Bạn không thể làm thơ nếu không biết ngữ pháp. Nhưng một khi đã biết, đừng để bản thân làm tù nhân. Sōgetsu từng nói: “Bất cứ ai, ở bất cứ đâu, với bất cứ vật gì, cũng có thể làm Ikebana.” Câu này mang lại cho mình một can đảm lạ: một đoạn dây đồng uốn thành vệt cong, một tờ giấy xếp gấp, một miếng gỗ dạt bờ biển—tất cả đều có thể trở thành “hoa”. Tư tưởng ấy không phá hỏng Ikebana; nó trả lại cội nguồn của Ikebana: ý niệm về quan hệ—giữa cao và thấp, rỗng và đầy, cứng và mềm, khô và ướt, sáng và tối.

Vào một buổi triển lãm, mình thấy một tác phẩm chỉ có hai vật liệu: cát và một chiếc lông chim. Cát đổ thành đường chéo, lông chim cắm như một nét vẽ. Không hoa, không lá, không màu. Nhưng mình đứng trước nó rất lâu, rồi chợt cảm thấy gió trong cổ họng. Ikebana đi tới chỗ ấy: khi bạn không còn cần “hoa” để nói về hoa.

Vệ sinh như một phần của thẩm mỹ

Nghe có vẻ nhàm, nhưng nước sạch, kenzan sạch, bình sạch là một phần của cái đẹp. Hoa thối rất nhanh khi vi khuẩn vui vẻ tiệc tùng trong bát nước ấm. Rửa kenzan bằng bàn chải nhỏ, ngâm giấm loãng nếu thấy nhớt; thay nước mỗi ngày; cắt lại gốc cho cành “thông cổ họng.” Đừng để lá chạm nước; đừng để bọt khí bám vào thân; đừng để bề mặt nước lấm tấm cặn. Những điều nhỏ nhặt này biến một bố cục từ “đúng” thành “trong”. Và sự “trong” ấy không phải để khoe; nó để mắt bạn được nghỉ.

Mùi: thứ thường bị quên

Ikebana thường ít dùng hoa nặng mùi, nhưng mùi—nếu có—phải vừa. Một nhánh thông mỏm mẽ gây ra một kiểu mùi rất sạch, giống buổi sáng sau cơn mưa. Một bông trà cho mùi tinh tế, gần da. Một cành mộc đưa vào đêm làm phòng ngủ ấm lại. Hãy nghĩ mùi như âm nền, không phải solo. Nếu mùi đi trước mắt, bạn sẽ mệt; nếu mùi đi sau mắt, bạn sẽ nhớ.

Ánh sáng: người kể chuyện thứ tư

Những bức ảnh Ikebana hay nhất hiếm khi dùng đèn phẳng. Ánh sáng chéo, thấp, để lộ đường gân lá, làm bóng của cành kéo dài lên tường—đó là lời kể tiếp theo của tác phẩm. Bạn không cần studio; chỉ cần kéo rèm đúng giờ. Sáng sớm, ánh sáng xanh làm lá trông giòn; chiều muộn, ánh vàng làm nước sâu hơn. Nếu bạn có một đèn bàn, thử chiếu từ phía sau, thấp, để tạo viền sáng cho cành. Một bố cục Ikebana biết “di chuyển” trong ngày mà không hỏng chính là một bố cục sống.

Sai và sửa

Những sai lầm mình lặp đi lặp lại: tham quá nhiều loại vật liệu; đặt kenzan giữa khay vì “cho chắc”; nghiêng shin quá ít nên nhìn như cột cờ; tỉa lá bằng tay; quên lau mép khay sau khi thay nước; đặt bình ngay dưới điều hòa. Mỗi lần như vậy, mình ghi một ghi chú nhỏ, không phải để tự phạt, mà để xây một thói quen mới. Dọn bàn sạch trước khi bắt đầu. Thử hướng khác trước khi cắm xuống. Lùi lại ba bước mỗi khi đặt xong một cành. Hít sâu rồi hãy cắt. Và đừng sợ gỡ ra làm lại.

Điều kỳ lạ là càng sai nhiều, mình càng thoải mái. Ikebana không có điểm 10. Nó có một khoảnh khắc khi bạn và vật liệu đồng ý với nhau, thế thôi. Khoảnh khắc ấy đến rồi đi như đám mây. Bạn giữ được một lát, và thế là đủ.

Một buổi Ikebana ở nhà

Mình thích bắt đầu bằng việc lau mặt bàn, rửa khay, đổ nước mát. Bật một bản nhạc không lời đủ dài. Đặt điện thoại sang chế độ im lặng. Mở cửa sổ nếu trời không quá ồn. Mình đặt kenzan hơi lệch, không đúng giữa, và cho phép mình ba lần thử: bản thảo thứ nhất, thứ hai, thứ ba. Lần đầu, thường là quá “đặt đề”—mang nhiều nỗ lực. Lần thứ hai, tay đã mềm hơn. Lần thứ ba, chỉ chạm nhẹ. Khi xong, mình đặt tác phẩm ở nơi nó “thuộc về”—không phải luôn luôn là phòng khách; đôi khi là bậu cửa bếp, đôi khi là đầu cầu thang, đôi khi là bàn học của con. Đi ngang, mình cố tình không nhìn vào ngay. Một lát sau, quay lại, mình sẽ biết nó sống hay không.

Có lần, bình chỉ là một khay nông, một cành lựu nhỏ với ba trái xanh, và một lá dong tỉa mỏng. Mọi thứ đơn giản đến mức gần như vô nghĩa. Nhưng trong một tuần bận rộn, bình ấy là nhịp thở đều nhất trong nhà.

Tự do sau quy củ

Khi bạn đã thân với shin–soe–hikae, hãy chơi với phá cách. Thử đảo nhịp: để hikae mạnh hơn shin, như một bờ đất rộng; để shin không vươn mà đứt đoạn, như một câu nói bỏ lửng; để soe rơi xuống sát nước, như chiếc bóng bị gió kéo dài. Thử vật liệu lạ: một sợi dây thép uốn vòng như làn khói, một khúc tre khoét rỗng biến thành “cửa sổ”, một tấm kính nhỏ dựng nghiêng để nhân đôi dòng nước. Nếu bị hỏi “đây còn là Ikebana không?”, bạn có thể mỉm cười: Ikebana là cách bạn đặt quan hệ giữa các yếu tố, không phải danh sách vật liệu.

Và khi bạn chán nhà, hãy đem Ikebana ra đường. Nhặt một cành khô, một nhúm cỏ ven hồ, một viên đá tròn. Về nhà, rửa sạch, đặt vào suiban. Chớp mắt, bạn đã mang cái bên ngoài vào trong một cách không ồn ào.

Tại sao đáng để học Ikebana?

Vì nó dạy bạn nói “không” với những thứ không cần thiết. Vì nó dạy bạn nhìn kỹ một cành và tôn trọng hành trình của nó—từ rừng, ra chợ, vào nhà bạn, xuống nước, lên kenzan. Vì nó buộc bạn kiên nhẫn, mà không biến bạn thành người nghiêm khắc với chính mình. Và vì nó cho bạn một kỹ năng tưởng như nhỏ: làm dịu căn phòng. Một bố cục Ikebana tốt không khiến khách ồ lên; nó khiến họ thở chậm lại. Trong một thế giới ồn ào, đó là một phép màu.

Cuối cùng, Ikebana không phải là “cắm hoa kiểu Nhật” để bắt chước dáng vẻ Nhật. Nó là một phương pháp để bạn sống nhẹ hơn trong chính căn nhà của mình. Mỗi lần đặt một cành xuống, bạn sẽ tự hỏi: mình có thực sự cần điều này? Mỗi lần bớt đi một bông, bạn sẽ thấy mọi thứ rõ hơn một chút. Mỗi lần thay nước, bạn sẽ cảm ơn thứ vô hình đang nâng cả bố cục lên.

Và đến một ngày, bạn sẽ nhận ra: cái đẹp không nằm ở bông hoa đắt tiền hay bình men quý hiếm. Nó nằm ở cách bạn để một cành đứng hơi nghiêng, một lá chạm nhẹ mặt nước, để khoảng trống ở giữa không ai chen vào. Cái đẹp ấy không kêu gọi, không thuyết phục; nó ở đó, như hơi thở. Khi bạn thấy một bố cục Ikebana “đứng”, là bởi vì nó sống—sống bằng nhịp của nước, của cành, của căn phòng, và của chính bạn trong khoảnh khắc ấy.

Nếu hôm nay bạn muốn bắt đầu, đừng mua nhiều. Một suiban nông, một kenzan nhỏ, một cành dài, một lá lớn, và một bông vừa đủ. Đổ nước, cắt gọn, đặt xuống, lùi lại. Nếu im lặng kéo đến, bạn đã làm đúng. Nếu căn phòng hơi sáng lên như ai đó vừa kéo rèm, bạn đã chạm vào Ikebana. Và nếu bạn mỉm cười mà không cần lý do, bạn đã học xong bài đầu tiên.